Cuộc hành trình tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh đã trở thành một phần quan trọng trong cuộc đời của kiến trúc sư Nguyễn Xuân Thắng, người đã dành nhiều thời gian và công sức để sưu tầm và phân tích hàng chục nghìn không ảnh và bản đồ liên quan đến chiến tranh Việt Nam.
Một trong những bước ngoặt quan trọng trong hành trình của ông Thắng là khi ông nhận được một bình luận từ một người Mỹ tên Bob Connor trên một bức không ảnh sân bay Biên Hòa, Đồng Nai, vào ngày 3/10/2016. Bức ảnh này đã được ông Thắng sưu tầm và đăng lên web ảnh từ 10 năm trước. Qua email, Bob Connor đã chia sẻ với ông Thắng về kinh nghiệm của mình khi làm nhiệm vụ bảo vệ sân bay Biên Hòa trong chiến tranh. Không chỉ vậy, ông còn kết nối với chỉ huy bay, đại úy Martin E. Strones, người có mặt trong ngày 2 và 3/1/1968, khi chôn các chiến sĩ phía Việt Nam.
Các thông tin này đã được gửi đến đại tá Mai Xuân Chiến, Phó chính ủy Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Đồng Nai. Qua những email qua lại, Bob và Martin đã cho biết sẽ sớm sang Việt Nam để trực tiếp chỉ các hố chôn. Và vào ngày 17/4/2017, lực lượng tìm kiếm đã tìm thấy hố chôn tập thể của 150 chiến sĩ Tiểu đoàn 1, Tiểu đoàn 2 thuộc Trung regiment 4, Sư đoàn 5 và Đại đội đặc công Biên Hòa hy sinh trong chiến dịch Tết Mậu Thân 1968.
Sự kiện ở sân bay Biên Hòa đã mở ra một hướng đi mới cho ông Thắng trong việc sử dụng không ảnh để tìm kiếm các hố chôn tập thể trong chiến tranh. Ông đã và đang sử dụng không ảnh để tìm kiếm các hố chôn tập thể trên khắp các chiến trường Việt Nam. Quá trình xử lý không ảnh đòi hỏi sự kết hợp của cả kỹ thuật, công nghệ, kiến thức lịch sử và lời kể của nhân chứng. Nếu địa hình thay đổi nhiều, ông phải chồng ảnh qua từng giai đoạn để khoanh vùng vị trí hố chôn.
Đến nay, đã có khoảng 600 liệt sĩ ở nhiều hố chôn tập thể khắp các chiến trường được tìm thấy từ dữ liệu của ông và bạn bè cung cấp. Tuy nhiên, theo ông Thắng, so với số hồ sơ đang thu thập, số mộ được tìm thấy chỉ tương ứng 20-30%, một con số còn quá ít và nhiều day dứt.
Đại tá Mai Xuân Chiến, người đã gắn bó với ông Thắng từ sự kiện sân bay Biên Hòa và nhiều cuộc tìm kiếm khác, cho rằng ông Thắng là một người đặc biệt. Là một công dân bình thường, nhưng ông sẵn sàng bỏ công việc, tiền bạc, gác lại chuyện gia đình để lên đường bất cứ lúc nào có manh mối. Ông Thắng và cộng sự đã giúp mở ra hướng đi mới trong tìm kiếm mộ liệt sĩ, đó là kết hợp giữa dữ liệu Mỹ – Việt, tiếp nhận thông tin từ nhân chứng là những cựu binh bên kia chiến tuyến và tính chính xác, khoa học của không ảnh lịch sử.
